گزارش مهر به مناسبت شب های قدر:
نگاهی به نیایش های شاعران برجسته فارسی
جاویدانی: خیلی از شعرای برجسته زبان فارسی در آثار خود نیایش ها و مناجات هایی با خدا دارند که خواندن آنها موجب می شود که ما قلبی عاشقانه تر به درگاه خدا برویم.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: پیوند انسان با خدا از روز ازل تا روز ابد بوسیله دعا، نیایش و گفتگو با خدا بوده است و خود خدا هم در آیات مختلف قرآن اشاره کرده که هرخواسته ای دارید دعا و مناجات کنید. مثلا در آیه ۷۷ سوره فرقان آمده است: قُلْ مَا یعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ ۖ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یکُونُ لِزَامًا بگو که اگر دعای شما (و ناله و زاری و توبه شما) نبود خدا به شما چه توجه و اعتنایی داشت؟ یا مثلا در آیه ۶۰ سوره غافر آمده است: وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ و خدای شما فرمود که مرا با (خلوص دل) بخوانید تا دعای شما مستجاب کنم. بدین سبب نقشه راه معلوم است هرآنچه بخواهیم باید از خود خدا بخواهیم و حرف دلمان را راحت برایش بگوییم.
زبان دعا ونیایش هرکسی فرق دارد و هرکسی به زبان خودش با خدا سخن می گوید، در این میان زبان شاعران و ادیبان خیلی دلنشین است. شاعران وقتی میخواهند خواسته خودرا مطرح کنند، از کلماتی استفاده می نمایند که در عین سادگی پرمغز است و به دل می نشیند و اصلی ترین خاصیت دعا ونیایش هم سادگیست، اینکه سرراست و راحت به خدای خودت از حالت بگویی و بگویی چه می خواهی.
از نظر سبک شعری، سبک اغلب شاعرانی که نیایش و دعا داشته اند عراقی است. اساس این سبک همان سبک خراسانی ست با این تفاوت که در آن واژه های عربی بیشتر استفاده شده است. عطار، مولوی، سعدی، حافظ، نظامی، امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، جامی و.. از مهم ترین شاعران این سبک هستند.
به بهانه فرا رسیدن شب های قدر که بهترین فرصت برای نیایش و گفتگو با خداست برخی از نیایش ها و گفتگوهای شاعران زبان فارسی را مرور می نماییم تا حس و حال و زبانمان برای گفتگو با خدا آماده شود.
نیایش های عاشقانه عطار در مصیبت نامه و تذکره الاولیا
یکی از زیباترین نیایش های ادبی که حس و حال عاشقانه گفتگو با خدا و عجز و لابه به درگاه حق تعالی را دارد، نیایش های عطار است. حدودا در همه آثار وی نیایش وجود دارد ولی در ادامه به چند مورد از نیایش های عطار در «مصیبت نامه» و «تذکره الاولیا» اشاره می نماییم.
مهدی محبتی، استاد ادبیات دانشگاه زنجان درباب نیایش های عطار می گوید: نیایش های عطار از سنخ نیایش های دیگر عرفا نیست، بلکه همسو با دلِ دردمند همه ما است و اینطور نیست که یکسری نیازهای انتزاعی و بی ربط با زندگی باشد. نیایش های عطار حرف دل ما انسان هایی است که امروزه گرفتار هستیم و نمی دانیم باید با خدا به چه صورت حرف بزنیم و این با نیایشی که انسان می خواند و لذت هم می برد، اما احساس نمی کند قسمتی از وجود خودش است متفاوت است. پس نیایش های عطار، دغدغه های انسان معاصر است. عطار هم می گوید خدایا نمی دانم چطور باید حرف بزنم که تو ناراحت نشوی و از سویی هم، حرف دل خودرا گفته باشم.
این نیایش ها، نوعی ایجاد تعادل بین دو سویه وجود است و اینطور نیست که جهان را یکسویه نگاه کند و مثلاً بگوید این جهان، جهان احسن است و...، خیر، عطار از چند جهت با خدا حرف دارد که به آن، گفت وگوهای تنهایی می گویند. عطار در همه آثار خود با خدا سخن می گوید و می شود گفت تمام آثار عطار، نیایش نامه است. از یکی از کتب عطار که مصیبت نامه است، نکاتی را تبیین می کنم تا مرادش از نیایش روشن شود.
عطار جهان را مصیبت می داند و در سه زمینه، دردها را مطرح می کند؛ یکی دردهای جسمی است که بامداد تا شب اینها را می بیند. دوم، دردهای درونی است که آدم ها سالم هستند و دندان درد و... ندارند، اما بی تاب هستند و سوم هم، دردهای اجتماعی است که این انسان از فقر رنج می برد. بنابراین، این سه حیطه یک طرف ماجرا است و یک حیطه نیز این است که می گوید: خدایا چرا ما را خلق کردی و با این مقدمات می گوید: «در میان راه تنها مانده ام، کس ندارم بی سر و پا مانده ام».
خدایا!
ما را بی نیاز گردان
با حلالت از حرامت
با فضلت از غیر خودت
و با اطاعتت از معصیتت
ای کسی که هرگاه او را بخوانند پاسخ می دهد
و هرگاه از او درخواست کنند، عطا می کند
از سوی خودت به ما رحمتی عطا کن
و کار ما را برای ما به سامان برسان!
***
بارخدایا !
عجب نیست از آنکه من تو را دوست دارم
و من بنده ای عاجز و ضعیف و محتاجم
عجب آنکه تو مرا دوست داری
و تو خداوندی و پادشاهی و بی نیازی
***
الهی!
آه
کسی که تو را می شناسد
تو را نمی شناسد
پس چگونه است
حال کسی که تو را نمی شناسد؟
****
الهی!
تو می دانی که
هشت بهشت
در برابر اکرامی که تو با من کرده ای
و در مقابل انسی که مرا با ذکر خویش داده ای
و در جنب فراغتی که در وقت تفکر کردن در عظمت تو، مرا داده ای اندک است
***
الهی!
چون مرا یاد کنی
جان من فدای تو باد
و چون دل من تو را یاد کند
نفس من فدای دل من باد!
***
الهی!
مرا عمل بهشت نیست
و طاقت دوزخ را نیز ندارم
اکنون کار با فضل تو افتاد
***
خالقا بیچاره کوی توام
سرنگون افتاده دل سوی توام
ای جهانی درد همراهم ز تو
درد دیگر وام می خواهم ز تو
رنج بردن کوی تو رنجی خوش است
درد تو در قعر جان گنجی خوش است
هرچه خواهی می توانی کرد تو
نیست گَردان هر دمم این درد تو
گر نماند درد تو عطار را
او نخواهد کافر و دیندار را
درد تو باید که جان می سوزدش
پای بر آتش جهان می سوزدش
درد تو باید دلم را درد تو
لیک نه در خورد من در خورد تو
نیایش های سعدی در باب دهم بوستان
اغلب ما سعدی را با غزلیات عاشقانه ش می شناسیم ولی در بخش پایانی بوستان سعدی، یعنی باب دهم این اثر باارزش مناجات و نیایش هایی را می خوانیم که مشخص می شود سعدی هم مثل خیلی از عارفان و عاشقان حق تعالی به زبان خود، خدا را نیایش می کرده. در ادامه به برخی از این نیایش ها اشاره می نماییم.
بیا تا برآریم دستی ز دل
که نتوان برآورد فردا ز گِل
به فصلِ خزان در، نبینی درخت
که بی برگ ماند ز سرمای سخت
برآرد تهی دست های نیاز
ز رحمت نگردد تهی دست باز
****
همه طاعت آرند و مسکین نیاز
بیا تا به درگاهِ مسکین نواز
چو شاخِ برهنه برآریم دست
که بی برگ از این بیش نتوان نشست
**
کریما به رزق تو پرورده ایم
به انعام و لطف تو خو کرده ایم
گدا چون کرم بیند و لطف و ناز
نگردد ز دنبال بخشنده باز
**
ز مسکینی ام روی در خاک رفت
غبار گناهم بر افلاک رفت
تو یک نوبت ای ابر رحمت ببار
که در پیشِ باران نپاید غبار
***
مغی در به روی از جهان بسته بود
بتی را به خدمت میان بسته بود
پس از چند سال آن نکوهیده کیش
قضا حالتی صعبش آورد پیش
به پای بت اندر به امید خیر
بغلطید بیچاره بر خاک دیر
که درمانده ام دست گیر ای صنم
به جان آمدم رحم کن بر تنم
بزارید در خدمتش بارها
که هیچش به سامان نشد کارها
بتی چون برآرد مهمات کس
که نتواند از خود براندن مگس؟
برآشفت کای پای بند ضلال
به باطل پرستیدمت چند سال
مهمی که در پیش دارم برآر
و گر نه بخواهم ز پروردگار
هنوز از بت آلوده رویش به خاک
که کامش برآورد یزدان پاک
حقایق شناسی در این خیره شد
سر وقت صافی بر او تیره شد
که سرگشته ای دون یزدان پرست
هنوزش سر از خمر بتخانه مست
دل از کفر و دست از خیانت نشست
خدایش برآورد کامی که جست
فرو رفت خاطر در این مشکلش
که پیغامی آمد به گوش دلش
که پیش صنم پیر ناقص عقول
بسی گفت و قولش نیامد قبول
گر از درگه ما شود نیز رد
پس آنگه چه فرق از صنم تا صمد؟
دل اندر صمد باید ای دوست بست
که عاجزترند از صنم هر که هست
محال است اگر سر بر این در نهی
که باز آیدت دست حاجت تهی
خدایا مقصر به کار آمدیم
تهیدست و امیدوار آمدیم
این حکایت تمثیلی، حکایت مغی است که خادم و پرستنده بتی است در خلوت و عزلت. سعدی در این مناجات، اعتراف به تقصیر و تهی دستی و امید به عفو الهی را بیان می کند و همچنین که خواندید می گوید:
خدایا مقصر به کار آمدیم
تهی دست و امیدوار آمدیم.
اسماعیل امینی، شاعر و استاد دانشگاه درباب نیایش های سعدی می گوید: سعدی در نیایش هایش، به عناصر عینی و ملموس در بیان نیایش توجه کرده است. با آن که اقتضای موضوع یعنی سخن گفتنِ انسان با خدا، با مفاهیم و ذهنیات سازگارتر است تا با مصادیق و عینیات.
مناجات پرسوز و گداز مجنون در لیلی و مجنون نظامی
نظامی گنجوی، که در تاریخ ادبیات از او با عنوان پیشوای داستان سرایی در ادبیات فارسی نام برده شده است. او توانست جایگاه ویژه ای در ادبیات غنایی ایران بوجود آورد و ادبیات غنایی را به حد اعلا برساند. نظامی به خاطر سرودن منظومه های عاشقانه مشهور است اما حکمت و پندهای ظریف و اندیشمندانه ای در اشعارش پنهان است. او مخاطبانش را دعوت به تفکر و تعمق در اشعارش می کند و از آنها می خواهد رمز و رازهای پنهان در کلمات را درک کنند. در بین آثار گوناگون وی در «لیلی مجنون» و «اقبال نامه» نیایش های با احساسی با خدا دیده می شود که در ادامه می خوانید:
سروش مرا دیو مردم مکن سر رشته از راه خود گم مکن
چو بر آشنائی گشادی درم مکن خاک بیگانگی برسرم
به چشم من از خود فروغی رسان که یابم فراغی ز چشم کسان
چو پروانه شب چراغ توام چنان دان که مرغی ز باغ توام
مبین گرچه خردم من زیردست بزرگم کن آخر بزرگیت هست
من آن ذره در خردم از دیده دور که نیروی تو بر من افکند نور
به نیروی تو چون پدید آمدم در گنجها را کلید آمدم
بسر بردم اول بساط سخن دگر ره کنم تازه درج کهن
به اول سخن دادیم دستگاه به آخر قدم نیز بنمای راه
صفائی ده این خاک تاریک را که به بیند این راه باریک را
برانم کزین ره بدین تنگنای به خشنودی تو زنم دست وپای
حفاظت چنان باد در کار من که خشنود گردی ز گفتار من
چو از راه خشنودی آیم برت نپیچم سر از قول پیغمبرت
***
خدایا توئی بنده را دستگیر بود بنده را از خدا ناگزیر
توئی خالق بوده و بودنی ببخشای بر خاک بخشودنی
به بخشایش خویش یاریم ده ز غوغای خود رستگاریم ده
تو را خواهم از هر مرادی که هست که آید به تو هر مرادی به دست
دلی را که از خود نکردی گمش نه از چرخ ترسد نه از انجمش
چو تو هستی از چرخ و انجم چه باک چو هست آسمان بر زمین ریز خاک
جهانی چنین خوب و خرم سرشت حوالت چرا شد بقا بر بهشت
از این خوبتر بود نباشد دگر چو آن خوبتر گفتی آن خوبتر
در آن روضه خوب کن جای ما ببر نقش ناخوبی از رای ما
نه من چاره خویش دانم نه کس تو دانی چنان کن که دانی و بس
طلبکار تو هر کسی بر امید یکی در سیاه و یکی در سپید
بدان تا زباغ تو یابد بری تضرع کنان هر کسی بر دری
نبینم من آن زهره در خویشتن که گویم تو را این و آن ده به من
کنم حاجت از هر کسی جستجوی چویابم تو بخشنده باشی نه اوی
تو مستغنی از هر چه در راه توست نیاز همه سوی درگاه توست
***
مناجاتی که در لیلی و مجنون نظامی آمده است، مربوط به نیایش مجنون به درگاه خدای تعالی است که خیلی هم طولانی است بنا بر این در ادامه قسمتی از این نیایش را می آوریم:
ای زهره و مشتری غلامت سر نامه نام جمله نامت
ای علم تو بیش از آنکه دانند واحسان تو بیش از آنکه خوانند
ای بند گشای جمله مقصود دارای وجود و داور جود
ای کار برآور بلندان نیکو کن کار مستمندان
ای ما همه بندگان در بند کس را نه به جز تو کس خداوند
ای هفت فلک فکنده تو ای هر که بجز تو بنده تو
ای شش جهت از بلند و پستی مملوک ترا به زیر دستی
ای گر بصری به تو رسیده بی دیده شده چو در تو دیده
ای هر که سگ تو گوهرش پاک وای هر که نه با تو برسرش خاک
ای خاک من از تو آب گشته بنگر به من خراب گشته
مگذار که عاجزی غریبم از رحمت خویش بی نصیبم
آن کن ز عنایت خدائی کاید شب من به روشنائی
غیر از شاعران برجسته ای که به نیایش های آنها اشاره کردیم، شاعران برجسته بسیار دیگری مثل سنایی و عرفای معروفی مثل خواجه عبدالله انصاری نیایش ها و دعاهای دلنشین و معروفی دارند که خواندن آنها خالی از لطف نیست ولی مجال پرداختن به آنها در این مطلب نبود.
هدف اصلی ما از گردآوردن دعا و نیایش ها شاعران، این بود که یادآوری نماییم مهمست که با خدا سخن بگوئیم، حالا به هرزبانی و اگر هم زبانتان بند آمد، نگاهی به این نیایش ها بیندازید و با یاد بزرگی خداوند در دلتان، دعا کنید و از او بخواهید؛ امید که اجابت شود.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب