نوروز در فرهنگ و باور ایرانیان؛ از اساطیر تا امروز
آیینی برکشیده از زمین تا آسمان
جاویدانی: سرزمین های کهن به حکم قدمت و پایداری و پیوستگی، آئین ها و سنت هایی دارند که به ادامه شان کمک کرده و آنها را در تلاطم روزگاران برقرار داشته است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب؛ طاهره طهرانی: «و آئین پسندیده ای را بر هم مریز که بزرگان این امت بدان رفتار نموده اند، و مردم بدان وسیلت به هم پیوسته اند، و رعیت با یکدیگر سازش کرده اند؛ و آئینی را منه که چیزی از سنت های نیک گذشته را زیان رساند، تا پاداش از آنِ نهنده سنت باشد و گناهِ شکستنِ آن بر تو ماند. و با دانشمندان فراوان گفتگو کن و با حکیمان فراوان سخن در بین نه، در آن چه کار شهرهایت را استوار و نظمی را که مردم قبل از تو بر آن بوده اند برقرار دارد.» این بند، فرازی است از نامه ۵۳ نهج البلاغه، فرموده امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب به مالک اشتر نخعی، وقتی او را به فرمانداری مصر فرستادند.
سرزمین های کهن به حکم قدمت و پایداری و پیوستگی، لاجرم آئین ها و سنت هایی دارند که به ادامه شان کمک کرده و آنها را در تلاطم روزگاران برقرار داشته است. و نوروز یکی از این آئین های نیکوست، سنتی کهن که در تار و پود زندگی و فرهنگ مردم ایران بافته شده و در هر اقلیم و جغرافیایی و نزد هر قومی جلوه ای خاص و متفاوت یافت. بن مایه کهنِ سفر از دنیای تیرگی به روشنی، روایت داستانِ رویش و زنده شدن جهان در بهار و اسطوره مرگ و زندگی باردیگر، استعاره انسانی بارش آسمان و باروری زمین، تمنای آب و ارزش سبزی و رویش در پهنه عظیم و جغرافیای متنوع ایران، همه و همه نوروز را به یک آئین عظیم و چند وجهی بدل کرده است که در تمامی وجوه نشان دهنده پاکی، رویش و حیاتِ باردیگر، گرمی و باروری، نیکی و دیگرخواهی و مداراست؛ و آنقدر عمیق ریشه دارد که هجوم و کشتار و توفانِ ترک و تازی و مغول نتوانسته اثرات آنرا از جان مردمان این حوزه فرهنگی پاک کند، و حکمرانان ناگزیر خودرا با آن همراه و هماهنگ کرده اند.
خاستگاه نوروز کهن تر از آنست که بتوان آنرا اندازه گرفت. در دوران ایجاد اساطیر و پیش از پیدایش تاریخ مکتوب، ذهن انسان برای درک جهان اطراف خود و تحلیل پدیده ها و البته انتقال دریافت های خود به فرزندانش داستان هایی را روایت می کند، او به تجربه دریافته بود که عمرش کوتاه تر از آنست که بخواهد همه چیز را باردیگر و باردیگر از ابتدا تجربه کند و بیاموزد و بسازد، پس به داستان روی آورد و آیین هایی را پایه گذاری کرد که بقا را تضمین کند و با اجرای آنها جوامع بشری یکجانشین یا کوچ رو بتوانند متمرکز و پایدار به حیات در گستره زمین قابل سکونت ادامه دهند؛ و البته اینگونه به پدیده های اطرافش معنایی تازه بخشید.
نوروز از نظر نجوم کهن
مهمترین خاصیت نوروز هماهنگی آن با آمدن بهار است، چیزی که منجمان آنرا اعتدال بهاری می نامند؛ در مقابل اعتدال خریفی که در آغاز پاییز است و لاجرم آیین هایی آینه وار نوروز را در جشن مهرگان نیز می بینیم. در اعتدال بهاری خورشید از برج حوت به مدلول ماهی (اسفند) وارد برج حَمَل به مدلول برّه (فروردین) می شود و اندازه شب و روز با هم برابر است؛ در اعتدال خریفی هم خورشید از برج سنبله (شهریور) وارد برج میزان به مدلول ترازو (مهر) می شود و باز طول شب و روز یکی هستند. این که بعدها این زمان دقیق چگونه محاسبه شد و چطور تقویم جلالی توسط حکیم عمر خیام برمبنای آن پایه گذاری شد، ماجرایی طولانی است؛ ولی می دانیم آئین های نوروز قبل از این تعیین دقیق بنا نهاده شده است.
بنیان گذاری نوروز در اساطیر
در شاهنامه نخستین اشاره به نوروز در زمان پادشاهی جمشید است، به این صورت که جم در میانه دوره پادشاهی خود بعد از هفت دوره پنجاه ساله و برقراری نظم اجتماعی، با لباس و تاجی آراسته بر تختی جواهر نشان نشست و دیوانی که کمر به خدمتش بسته بودند تخت را به آسمان بردند؛ درخشش جم با لباس و تاج و تخت مرصّعش چنان بود که گویی دو خورشید در آسمان است، پس پسوند شید (خورشید) به نام او که مدلول همزاد می دهد اضافه گردید و از آن پس او را جمشید نامیدند؛ و این روز را نوروز و هنگام جشنی عمومی اعلام نمودند. این روز نخستین روز فروردین بود، که آنرا هرمز (یا به شکلی که هنوز در تقویم زرتشتی برقرار است اورمزد) که نام نخستین روز ماه است، می نامیدند.
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمانروا
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روزِنو خواندند
سر سال نو هُرمُز فرودین
برآسوده از رنج تن دل ز کین،
بزرگان به شادی بیاراستند
می و رود و رامشگران خواستند
چنین جشنِ فرّخ از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار
از آیین هایی که برای نوروز قرار داده شد، آسودگی تن از رنج و رهایی دل از کین بوده، به این قاعده که هیچ رنج و کینه و اختلافی بیش از یکسال نباید بطول بیانجامد، پس مردمان به یُمن شروع بهار و درخشش خورشید و زنده شدن زمین و فصل زندگی باردیگر طبیعت و ابتدای کشت و کار به دیدار هم رفته و تیرگی کینه را از دل هایشان پاک می کردند. این قاعده برای شیوه زندگی اجتماعی مردمان بسیار مفید می باشد، چونکه در شروع فصل کشت و کار ناچار به یاری هم و روبرویی و همکاری با هم هستند و باید کارها بدون کینه و با مهر به همدیگر انجام می شده است.
از سوی دیگر باور مردم به رهایی ارواح درگذشتگان و سر زدن فَرَوَهر آنان در این روز آنها را بر آن می داشت تا خانه ها را از آلودگی و تیرگی پاک کنند و با گذاشتن چراغی روشن بر بام یا درگاه خانه و روزنه پنجره، مهیای آمدن روان بزرگان و درگذشتگان شوند، تا خانه را پاکیزه و روشن و پر نعمت ببینند. در عین حال به جهت حضور میهمان برای دیدارهای نوروزی در هر خانه خوراکی برای پذیرایی فراهم می شد و که آن ارواح را در شادی با هم بودن و مهرورزی زندگان شریک می ساخت.
باور به خاص بودن زمان نوروز باری دیگر نیز در شاهنامه آمده است، وقتی که بیژن در چاه افراسیاب در توران گرفتار است و پدرش (گیو) نمی داند زنده است یا مرده، خودرا سرآسیمه به کیخسرو می رساند و از او یاری می خواهد. کیخسرو که فرّه مندترین شاه در شاهنامه است او را اینطور آرام می کند که: تا نوروز صبر کن، در آن روز من سر و تن شسته و پاک به درگاه آفریدگار نیایش خواهم کرد و به جام جهان نما خواهم نگریست، تا بیژن را هر کجای هفت کشور باشد به من نشان دهد:
بمان، تا بیاید گهِ فرودین
که بفزاید اندر جهان هور دین
بدانگه که بر گُل نشاندت باد
به سر بر همی گل فشاندت باد،
زمین چادر سبز برپوشدا
هوا بر گلان زار بخروشدا،
به هرمز شود پاک فرمان ما
پرستش که فرمود یزدان ما
بخواهم من آن جامِ گیتی نمای
شوم پیش یزدان، بباشم به پای،
کجا هفت کشور بدوی اندرا
ببینم بر و بوم هر کشو را
کنم آفرین بر نیاکان ما
گُزیده جهاندار و پاکان ما،
بگویم تو را هر کجا بیژن است
به جام این سخن مر مرا روشن است
همانگونه که پیداست، پاک بودن جامه و بدن و نیایش در هنگام نوروز و باور به این که آن زمان گویی درهای آسمان باز است و هنگام استجابت دعا است رواج داشته است. از همین رو کیخسرو بعد از شستن تن و نیایش به درگاه خدا در جام گیتی نما می نگرد و پهلوان گمشده را در چاه تاریک توران باز می یابد.
سفر نوروز از روزگاران کهن تا پس از اسلام
در همین روایت های کوتاه اساطیری نمادین بودن سنت های نوروز آشکار است، داستان های مبتنی بر باورهای کهن سال ها است که انسان های ساکن این اقلیم را بر مسیر خرد و اعتدال و مدارا و فروتنی و یکتاپرستی و سازندگی و پاکی بر قرار و دوام داشته است، و همان ها هم تا توانسته اند این آئین ها را برقرار داشته و حفظ نموده اند؛ و این نگهبانی راز بقای این فرهنگ و مردم این سرزمین است. در عین حال جلوه های نوروز در گونه های مختلف ادبیات تعلیمی، عرفانی و غنایی در گنجینه های آثار باارزش ادبی ایران همه مبتنی بر همین روایت های اساطیری کهن است که پرورانده شده و معانی جدیدی از آن برساخته شده است. قصیده «برخیز که می رود زمستان» سعدی، نسخه خطی
سعدی بسیار از بهار و نوروز یاد می کند، به خصوص در قصایدش. به حکم همزمانی نوروز و بهار امسال با بهار قرآن و ماه مبارک رمضان، خالی از لطف نیست نگاهی به قصیده سعدی در وداع با ماه مبارک رمضان بکنیم، که برمبنای حدیث حضرت رسول صلی الله مقابل و آله «اِذا راَیتُمُ الرَّبیع فَاَکثِروا ذِکرَ النُّشور» نوروز و بهار برایش یادآور فرصت کوتاه زندگی و زندگی بعد از مرگ و معاد است:
بلبلی زار زار می نالید
بر فراق بهار وقت خزان
گفتم انده مبر که بازآید
روز نوروز و لاله و ریحان
گفت ترسم بقا وفا نکند
ورنه هر سال گل دمد بستان
روز بسیار و عید خواهد بود
تیر ماه و بهار و تابستان
تا که در منزل حیات بُوَد
سال دیگر، که در غریبستان...
یارب آن دم که دم فرو بندد
ملک الموت واقف شیطان
کار جان پیش اهل دل سهلست
تو نگه دار جوهر ایمان
نمونه ای دیگر شعری است از رضی الدین آرتیمانی که در مثنوی ساقی نامه خود، اینطور دعا می کند:
الهی به مستان میخانه ات
به عقل آفرینان دیوانه ات
به دردی کش لجه کبریا
که آمد به شأنش فرود انّما
به دُرّی که عرش است او را صدف
به ساقی کوثر، به شاه نجف
به نور دل بامداد خیزان عشق
ز شادی به انده گریزان عشق
به شام غریبان، به جام صبوح
کز ای شانست شام و سحر را فتوح
به میخانه وحدتم راه ده
دل زنده و جان آگاه ده…
همیشه چو خور گیتی افروز باد
همه روز او عید نوروز باد
رضی روز محشر علی ساقی است
مکن ترک می تا نفس باقی است
در سراسر ادبیات فارسی، نوروز روزی مبارک و نماد زایش و رویش و حیات باردیگر است، و آئین های آن -بنا بر فرمایش امیرالمؤمنین علی مقابل السلام در پیشانی همین مطلب- مصداق آئین های پسندیده ای است که و مردم به آن خاطر به هم پیوسته و با یکدیگر به مهر ساخته اند. همه روزتان عید نوروز باد!
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب