نقد و بررسی كتاب؛
ترس ها و اعترافات یك روانشناس موفق
به گزارش جاویدانی اروین یالوم كه در ایران مخاطبان زیادی دارد، در كتاب خاطراتش، ضمن اشاره به جستجوی معنا، اجتناب ناپذیربودن مرگ و بیان ترس هایش می گوید مرگ تجربه ای است كه به انسان می آموزد چگونه زندگی نماییم.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ _ صادق وفایی: اروین یالوم روان شناس سرشناس آمریکایی و یکی از نویسندگانی است که ترجمه آثارش به خوبی در ایران منتشر و خوانده می شود. خودش هم در نوشته هایش به تعداد زیاد خوانندگانش در ایران اشاره کرده و نوشته: «خوانندگان من به شکل بی تناسب و در حد بالایی ترکیه ای، اسرائیلی و ایرانی هستند. حیرت انگیز است که من مرتب از دانشجویان، درمانجویان و درمانگران ایرانی ایمیل دریافت می کنم.» البته یالوم نسبت به تعداد نسخه های فروخته شده آثارش در ایران اطلاعی ندارد چون می گوید ایران تنهاکشوری است که کتاب هایش را بدون پرداخت حق امتیاز چاپ می کند.
به هرحال، نسبت به آثار این روانشناس اگزیستانسیالیست، اقبال خوبی در بازار نشر کشورمان وجود دارد و ترجمه برخی آثار مشهورش مانند «وقتی نیچه گریست» یا «درمان شوپنهاور» چند ترجمه در ایران دارند. سال ۲۰۱۷ هم که آخرین کتابش «Becoming Myself: A Psychiatrist's Memoir» (من شدن: خاطرات یک روانشناس) به چاپ رسید، با چندترجمه در بازار نشر کشورمان ارائه شد. یکی از ترجمه های این کتاب، «آنگه که خویش را یافتم» به قلم نازی اکبری بود که سال ۱۳۹۷ توسط نشر ققنوس به چاپ رسید و می خواهیم در مطلبی که در ادامه می آید، با استفاده از این ترجمه، اروین یالوم، زندگی و دستاوردهای فکری اش را مورد بررسی قرار بدهیم.
یالوم بعنوان روان شناسی موفق با تالیفات زیاد که نزد عموم مخاطبان بین المللی، مقبولیت دارد، در این کتاب، که خود آنرا کتاب آخرش خوانده، دست به بیان و انتشار مسائلی زده که می توان آنها را اعترافات یک روانشناس برای مخاطبانش دانست. ساختار کتابش هم روایی و تحلیلی است و همین عنصر روایت، کمک زیادی به خوش خوان بودن آن و تحملش توسط مخاطب کرده و یالوم با هوشمندی، این دفعه خویش را وسط گذاشته و «خود»اش را روانکاوی کرده است. در این کار هم از عنصر داستان و روایت بهره برداری زیادی کرده است. او همان ابتدای کتاب، به سن ۱۲ سالگی اش رفته است؛ یعنی ۷۶ سال قبل از زمانی که مشغول نوشتن کتاب بوده و حالا (زمان نوشتن اثر) در ۸۵ سالگی، از ترس اش از لحظات زودگذری می گوید که در آنها گرفتار سردرگمی و فراموشی لحظه ای می شود؛ بگونه ای که نمی داند کجاست و چه می کند. ازاین رو احیانا یالوم برای پرخواننده بودن این اثرش به جذابیت این مسئله توجه کرده که اعترافات و اندیشه های شخصی یک روان درمان گر برای بیمارانش یا علاقه مندان به روان شناسی، می تواند چه قدر جذاب باشد.
یکی از مفاهیم مهم این کتاب که بارها در چارچوب جملات مختلف، پیش روی مخاطب گذاشته می شود، این است که گذشته یقه آدم را می گیرد. پیرمردی چون یالوم هم در ۸۵ سالگی نگران زوال مغزی خود و یادآوری ( و بازسازی) خاطراتش است. یالوم که در این کتاب به صورت مرتب به گذشته و حال سفر می کند، از آینده هراس دارد و این هول وواهمه را با مخاطبانش به اشتراک می گذارد. او می نویسد «من نمی توانم انکار کنم که سال های پایانی زندگی مملو از خسران است، یکی بعد از دیگری، اما، با این همه، آرامش و شادی من در دهه های هفتم، هشتم و نهم عمرم بیشتر از آن بود که تصور می کردم.» یکی از نتیجه گیری های مهمی که می توان از همان ابتدای مطالعه کتاب داشت، این است که بدون گذشته، هیچ روانکاوی و تحلیل شخصیتی در کار نخواهد بود، چون آدم های بی گذشته، چیزی برای به اشتراک گذاشتن با دیگران ندارند.
با توجه به ساختار روایی کتاب که به آن اشاره کردیم، یالوم در بعضی فرازها یعنی دو جای کتاب، دست به خلاقیت زده و خودش را در جای بیماری نشانده که مقابل روانشناسی به نام دکتر یالوم قرار دارد و برای درمانش با او گفتگو می کند. تکرار این کار در فرازهای دیگر کتاب می توانست به جذابیت آن، بیشتر بیافزاید اما یالوم تنها ۲ مرتبه این کار را کرده و ترجیح داده باقی واقعیت، تاریخ و ترس هایش را در چارچوب خاطره گویی ساده تعریف کند. او بعد از سال ها نوشتن، در کتاب «آنگه که خویش را یافتم» به این مسئله اشاره کرده که وقتی نگارش این اثر به پایان برسد، کتاب دیگری (برای نوشتن) در انتظارش نخواهد بود و در صفحات پایانی کتاب هم می گوید: «بیش از پیش احساس می کنم که نیرویی مرا به سمت آغاز راهم می راند.» با این حال، یالوم می گوید در ۸۴ سالگی اش، دویدن و بازی تنیس از فعالیتهایی هستند که به گذشته های دور تعلق دارند، اما او همچنان هر روز در نزدیکی خانه اش در مسیری مشخص، دوچرخه سواری می کند. و یکی از حسرت های زندگی اش در سال های پایانی عمر، پشیمانی از این است که با تک تک فرزندانش، وقت بیشتری را نگذرانده است.
یکی دیگر از اعترافات روانشناس مشهور آمریکایی که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت، چگونگی کنارآمدن با مسئله سالمندی و پیری است. او می گوید «از آن جا که من به خیلی از افراد کمک کرده ام تا با مسئله سالمندی کنار بیایند، تصورم این بود که خودم هم به صورت کامل برای از دست دادن های در راه آماده ام، اما این مسئله وحشت انگیزتر از آن است که تصور می کردم.»
*۱- زندگی شخصی و ورق زدن کودکی
کودکی و نوجوانی یالوم هم مانند هر فرد دیگری، دارای موهبت ها و کمبودهایی بوده است. یکی از بزرگ ترین حسرت های زندگی او، این بوده که فرد بالغی، همراه و راهنمایش باشد و این کمبودی است که او از جانب پدرش آنرا حس می کرده است. با عنایت به نگاهی که یالوم در کتاب «آنگه که خویش را یافتم» یا به عبارت ساده تر کتاب خاطراتش دارد، و همینطور این واقعیت که «مسائل بسیاری در زندگی ما بود که هیچ وقت درباره شان صحبت نکردیم.» دست به بیان اعترافات و تشریح ترس و اضطراب های خود زده است. یکی از این عترافات، خاطره فوبیای سوسک در سال های کودکی است و این که یالوم شب ها جرات نمی کرده از ترس سوسک ها به دستشویی خانه برود. این روانشناس با اشاره به فراموشی ای که گاهی اوقات با آن دست وپنجه نرم می کند، درباره همین فوبیای سوسک نوشته است: «من لابد تمام آن حس ها را از سر گذرانده ام اما بسیار اندک به خاطر می آورم.» بسیاری از خاطراتی که او مرور می کند، از گفته های دیگران درباره خودش گردآوری شده اند و بعضی از آنها که به صورت کامل از حافظه اش پاک شده بوده اند، با یادآوری دیگران، زنده شده اند.
یکی از مسائل مهمی که یالوم چندین بار در کتاب خاطراتش به آن اشاره می کند، مسئله رابطه اش با پدرومادر خود است. به قول خود رابطه ای خوب، هرچند با فاصله با پدرش داشته اما همیشه یک نارضایتی ناگفته هم از او داشته و آن هم، این بوده که هیچ گاه، حتی یک مرتبه مقابل مادر یالوم نایستاده است. یکی از کمبودها و فقدان های زندگی یالوم این بوده که «طی تمام سال هایی که مادرم از من انتقاد می کرد و مرا خوار می شمرد، پدرم هیچ وقت با وی مخالفت نکرد.» او بارها خواسته به پدرش نزدیک شود اما مادرش بین او و پدر ایستاده بوده و رابطه بین پدر و مادر هم عاطفی بوده است. سکته قلبی پدر یالوم (که البته ۲۵ سال بعد از آن به زندگی ادامه داد) باعث داد و فریادهای بی منطق مادر بر سر فرزند می شود. یالوم هم می گوید «در آن لحظه تصمیم گرفتم برای حفاظت از خود در را برای همیشه به روی مادرم ببندم.»
به این ترتیب یالوم در ابتدای جوانی از مادرش متنفر می شود و تصمیم می گیرد از او فاصله بگیرد اما سال ها بعد که کوشیده از زاویه دید مادرش به قضایا نگاه کند، به یک اعتراف می رسد: «به این می اندیشم که لابد زمانی که با هم زندگی می کردیم، من شادمانی بسیار اندکی به او می بخشیدم.» درباره اشتباهات جوانی و قضاوت های اشتباه، وقتی یالوم خویش را بعنوان نمونه بررسی و روان کاوی، تشریح می کند، به این نتیجه می رسد که امتیازهای زندگی اش را نادیده گرفته بوده و گفتگو با یک دوست درباره گذشته، سبب شده ببیند پدرش با وجود اشتباهاتش، کارهای درستی هم انجام داده است. در مجموع با همه فرازوفرودهای احساسی و عاطفی که وی در سال های کودکی و جوانی داشته، حالا در کهن سالی دلش می خواهد به پدر و مادرش بگوید: «می دانم چه کشیدید!» این نویسنده در فصل های پایانی کتاب خاطراتش، به دید روشن تری نسبت به رابطه اش با مادر خود دست یافته و به این نتیجه می رسد: «واضح است که مادرم احساس می کرد تنها پسرش اصلا از او قدردانی نمی کند.» یالوم در همین فرازهای کتاب در فصل «مامان و مفهوم زندگی» از احتیاج به تصدیق و تائید و ارتباط با والدین گفته و اعتراف می کند که در سنین کهن سالی در خواب هایش به مادرش برمی گردد.
یکی از واقعیت های مربوط به کودکی و جوانی اروین یالوم را می توان در بیرونِ آرام و درونِ ناآرام خلاصه کرد؛ این که به قول خودش اگر از بیرون نگاه می کردی، زندگی پر زرق و برقی می دیدی اما از درون، هیچ آرامشی در کار نبوده و یالوم هیچگاه اعتمادبه نفس نداشته و هیچ وقت به منبع اصلی اضطرابش دست نیافته است. پدر یالوم، بقال یهودیِ بی حاشیه و سربه زیری بوده که در طول زندگی، هیچگاه درباره کار و زندگی پسرش سوالی نپرسیده و یالوم هم می گوید «من هم هیچ وقت به او نگفتم دوستش دارم.» با وجود رابطه فاصله دار و دست به عصایی که یالوم با پدرش داشته، مرگ پدر برایش ضربه ای سخت و جبران ناپذیر بوده که به دنبال آن، ظاهرا در ضمیر ناخودآگاه خود به دنبال نقطه اشتراکی با پدرش برمی آید: «شاید درگیری مادام العمر من با شطرنج بنابراین بوده است. شاید بازی شطرنج تنها وجه اشتراک من و پدر سختکوش و ملایمم بود...» نگارنده این نکته را به این علت مطرح می کند که در سنین پیری و زمانی که یالوم خودش تبدیل به یک پدر و پدربزرگ شده، با نوه اش شطرنج بازی می کند. به عبارتی او نقش پدری و پدربزرگی را همان گونه که پدرش با بازی شطرنج ایفا می کرده، برای فرزند و نوه اش ایفا می کند.
یالوم در دوران کودکی، خیالبافی هایی داشته که در آنها پدرِ ایده آل یا در واقع مرشد و مراد خویش را می ساخته است. وی در تحلیل امروزی خود از آن خیالبافی های روز گذشته، می گوید: «این خیال پردازی مبین تمنای من برای نجات است.» و اعتقاد دارد این خیال بافی درباره به رسمیت شناخته شدن و نجات، به اشکال مختلف در درونش ماندگار شده است. یالوم در کودکی، بچه ای کتابخوار و علاقمند به مطالعه بوده است؛ مشخصه ای که نقطه اشتراک او و همسرش برای نزدیک تر شدن به یکدیگر بوده است. خلاصه این که همان گونه که خواهیم دید، علاقه اش به روان پزشکی را در ریشه علایقش نسبت به ادبیات می داند. او ابتدا به مدرسه پزشکی می رود و سپس در زمینه روان شناسی به تحصیل می پردازد. درباره انتخاب هدف هم در آن سال های جوانی گفته از سال اول مدرسه پزشکی می دانسته که روزی به روان پزشکی رو خواهد آورد.
خلاصه این که یکی از واقعیت های مربوط به کودکی و جوانی اروین یالوم را می توان در بیرونِ آرام و درونِ ناآرام خلاصه کرد؛ این که به قول خودش اگر از بیرون نگاه می کردی، زندگی پر زرق و برقی می دیدی اما از درون، هیچ آرامشی در کار نبوده و یالوم هیچگاه اعتمادبه نفس نداشته و هیچ وقت به منبع اصلی اضطرابش دست نیافته است.
زندگی بعد از ازدواج
مرلین یا مارلین، همسر یالوم، نویسنده و تاریخ نگاری فمینیست است که مانند همسرش چهره ای علمی و دانشگاهی به حساب می آید. او چندماه پیش براثر بیماری درگذشت و یکی از ترس های یالوم یعنی مرگ همسر و تنهایی را محقق کرد. یالوم در سال های اخیر و زمانی که کتاب خاطراتش را می نوشته، ضمن اشاره به زندگی مشترکش با مرلین، می گوید با توجه به این که در زندگی شان، سفرهای زیادی داشته اند، هرچه پیرتر می شود، بیشتر و بیشتر برای خروج از خانه اکراه دارد. او هیچ وقت احساس نکرده زندگی خانوادگی اش مانعی برای رشد زندگی حرفه ای اش بوده، اما مطمئن است برای مریلین این گونه نبوده است.
چندسال پیش فیلم مستندی با عنوان «درمان یالوم» درباره زندگی این روانشناس ساخته شد که یالوم می گوید هنگام تماشای آن با تماشاگران، خیلی از مخاطبان فیلم به رابطه زناشویی محکم و جاودان او و همسرش اشاره کرده اند؛ در حالیکه هر ۴ فرزند یالوم از همسرانشان طلاق گرفته اند. درباره موفقیت در زندگی مشترک و آرامش در سال های پیری، یالوم می گوید «من یاد گرفته ام که نقاط ضعف اندک وی (مریلین) را بپذیرم.» در مقابل، همسرش هم یاد گرفته نقاط ضعف او را نادیده بگیرد. «ما هر دو به این درک مشترک رسیده ایم که من جوانی بی قرار و یاری بی ملاحظه بوده ام که توان مشارکت بیشتر نداشته ام. دلواپسی اصلی ما امروز در مورد سلامتی یکدیگر است و وحشت از این که اگر یکی از ما زودتر از دیگری بمیرد، چه خواهد شد.»
یکی از فرازهای جالب زندگی یالوم هم، مربوط به زمانی است که نوشتن کتاب دانشگاهی برایش سود و موقعیت بهتر به ارمغان می آورد. او با چاپ کتاب «نظریه و عمل در روان درمانی گروهی» که به سرعت با موفقیت روبرو شد، سطح جدیدی از امنیت مالی را تجربه نمود. در نتیجه، مشاوره های آخر هفته خویش را متوقف کرده و در عوض، دعوت به سخنرانی ها در زمینه گروه درمانی را پذیرفت. برای هر سخنرانی هم قرارداد می بسته و به قول خودش سهمی منصفانه می گرفته است. بدین سان بعد از سال ها تحصیل و تلاش، درآمد سخنرانی هایش خیلی زود، از حقوقش در دانشگاه بیشتر می شود و یکی از گشایش های زندگی، خویش را به یالوم نشان داده است.
اروین یالوم و همسرش مرلین
* ۲- هویت یهودی
یالوم از نظر اصل ونسب و خانواده، یک یهودی است اما از نظر اعتقادی خویش را یک فرد شک گرا معرفی می داند. او خودش را یکی از اعضای ارتش عظیم یهودیان غیرمنطقی معرفی می کند که باورهای مذهبی اش را دور ریخته است. با این وجود با اشاره به این که نتوانسته از همه مراسمات مذهبی یهود فرار کند، می گوید هرسال عید پسح را با دوستانش به جا می آورد و البته به خاطر این که هیچگاه زبان عبری را یاد نگرفته، از یکی از دوستانش می خواهد که دعای مراسم را بخواند.
درباره ریشه شک گرایی یالوم، باید به کودکی و نوجوانی او رجوع کرد؛ یعنی همان دوره ای که وقتی شنیده آلبرت انشتین مردی خداباور بوده، گرفتار حیرت و شگفتی شده است. وی در این مقطع و با آگاهی از خداباور بودن انشتین، به سمت پرسش از شک گرایی مذهبی خود می رود. در نتیجه از یکی از معلمان دبیرستان در اینباره سوال می کند و با این پاسخ روبرو می شود: «خدای اینشتن، خدای اسپینوزاست.» کنجکاوی درباره شخصیت اسپینوزا هم از همان لحظه در درون یالوم شکل می گیرد که در سال های بزرگسالی به نوشتن کتاب «مساله اسپینوزا» می انجامد.
باوجود همه مسائلی که یالوم درباره بی اعتقادی به دین و یهودیت مطرح کرده، بر این مسئله تاکید دارد که شاید پیرو مذهب خانوادگی اش نباشد اما خویش را فردی ضدمذهب نمی داند و نگرش غیرمذهبی اش هیچگاه کار روان درمانی اش را تحت تأثیر قرار نداده است. اروین یالوم، فرزند پدرومادری یهودی است که ریشه شان در روسیه است و به آمریکا مهاجرت کرده اند. پدر و مادرش، تلاش کرده اند با فرهنگ و منش یهودی زندگی کنند اما یالوم مانند فرزند بسیاری از مهاجران دیگر به آمریکا، چنین الزامی را برای خود قائل نبوده است. درباره پایبندی به فرهنگ یهودی و زبان ییدیش، می توانیم به این فراز از خاطرات یالوم رجوع کنیم: «پدر و مادرم هیچ وقت با فرهنگ آمریکایی هماهنگ نشدند و تنها با خویشاوندان خود رفت و آمد می کردند؛ یهودیان دیگری که همگام با آنان از روسیه مهاجرت کرده بودند.» مهاجرت خانواده یالوم به آمریکا، بازه زمانی حوادث جنگ جهانی دوم را شامل می شود و همان گونه که می دانیم، حوادث هولوکاست در اروپا، یکی از نقاط عطف زندگی یهودیان مهاجر در جهان است که خانواده این روانشناس سرشناس آمریکایی هم با آن دست به گریبان بوده است. یالوم در جایی از خاطراتش، وقتی درباره پدرش صحبت می کند، به این مسئله اشاره دارد که پدر هیچگاه درباره هولوکاست با او صحبت نکرده مگر یک بار؛ آن هم وقتی که اروین از پدرش می پرسد آیا به خدا اعتقاد دارد یا نه؟ که پدر در پاسخ می گوید «پس از آن مصیبت چگونه می توان به خدا اعتقاد داشت؟»
باور دینی خود و خانواده، یکی از مسائلی است که یالوم در خاطراتش، به صورت مشروح به آن پرداخته است؛ یهودیانی که علیرغم هویت قوی یهودی شان، نویسنده کتاب نشانه های علائق مذهبی را در آنها، بسیار اندک می دیده و البته گرفتار نوعی تناقض اعتقادی بزرگ بوده اند. یعنی مذهب را جدی نگرفته و نماز روزانه یهودیان را اجرا نمی کرده اند اما به برخی اصول و آداب رعایت وسواس داشته اند؛ مثل تاکیدی که پدر یالوم بر خوردن غذای حلال داشته است. اروین یالوم خویش را یهودی معتقدی نمی داند، اما می گوید علیرغم خاطرات ناگوار کودکی، همچنان به دو نوع خوراکی که با آنها بزرگ شده، علاقه مند است: خوراک های یهودی اروپای شرقی و غذاهای بدون گوشت. او رعایت چند آیین مذهبی را در خانواده خود حفظ نموده و پسرانش را به سنت یهود، ختنه کرده است. پسر بزرگش هم مراسم برمیتصوا یعنی جشن تکلیف پسران یهودی را انجام داده است. باوجود همه مسائلی که یالوم درباره بی اعتقادی به دین و یهودیت مطرح کرده، بر این مسئله تاکید دارد که شاید پیرو مذهب خانوادگی اش نباشد اما خویش را فردی ضدمذهب نمی داند و نگرش غیرمذهبی اش هیچگاه کار روان درمانی اش را تحت تأثیر قرار نداده است.
کندوکاو در گذشته یهودیِ خود، سبب می شود یالوم در بخشی از کتاب خاطراتش، به یکی از دیداروگفتگوهای روان کاوانه خود با یک خواهرمقدس مسیحی بپردازد و چنین بنویسد: « یک روز بعد از جلسه با خواهرْمیریام، سوار بر دوچرخه متوجه شدم که تا چه اندازه با دقتی ویژه در مورد تردیدهای مذهبی خودم در مقابل این بانو سکوت کرده بودم.» خلاصه این که، روند آشنایی و مواجهه اروین یالوم با مذهب، در سال های اولین زندگی اش، این گونه بوده که خانواده خویش را چندان معتقد به اصول دینی نمی دیده و به قول خودش، «همچنان در ابهام به سر می بردم که چگونه پدر و مادرم هیچگاه حتی یک مرتبه تلاش نکردند زبان عبری یا اصول مهم دین یهود را به من آموزش دهند.» اما برپایه همان تناقض اعتقادی که به آن اشاره شد، زمانی که یالوم به ۱۳ سالگی می رسد، پدرومادرش او را به اجرای مراسم برمیتصوا تشویق کرده و او را به کلاس های آموزش مذهبی می فرستند تا آیین یهود را یاد بگیرد ولی او سر باز می زند. یکی از لذت های حرام و نامشروعی که یالوم در خاطرات نوجوانی اش به آن اشاره دارد، رفتنش به همبرگرفروشی و خوردن گوشت حرام است. تحلیل روان شناسانه او از این خاطره و رفتار را می توان در این جملات مشاهده کرد: «این واقعیت که خوردن آن در دین من حرام بود، خوشمزه ترش می کرد. این نخستین غذای حرامی (غذای غیرکوشر) بود که من در زندگی ام خوردم.»
همان طور که اشاره شد، بخشی از مطالب ابتدایی کتاب، گفتگوهای تخیلیِ جوانی های یالوم با یک روانشناس به نام دکتر یالوم است. وی در استخراج افکار و خاطرات دوران نوجوانی اش، وقتی خودِ نوجوانش را در محضر روان درمانگرش می بیند، می گوید: «من فکر می کنم مذهب و نظریات زندگی بعد از مرگ قدیمی ترین بازی و کلک دنیاست.» البته این عقیده، مربوط به دوران نوجوانی یالوم است و آن طور که در ادامه می بینیم، احیانا امروز دیگر چنین نظری ندارد. بهرحال، یکی از اعترافات و تذکرهای یالوم در خاطراتش، این است که بیشتر از خیلی از روانپزشکان، به پرسش های مذهبی پرداخته است.
یکی از مسائل مهم تاریخی در خاطرات اروین یالوم، مسئله هویت یهودی و چگونگی تطبیق یا عدم تطبیق آن با مفهوم شهروندیِ آمریکاست. پدرومادر یالوم به سبب این که یهودی بوده اند، دیگران (غیریهودیان) را به حلقه دوستان خود راه نمی داده و با غیریهودیان دوست نمی شده اند. خود یالوم درباره دوره تاریخ نوجوانی اش نوشته در دوره ای زندگی کرده که یهودیان هیچگاه دعوا نمی کردند و کسانی بودند که کتک می خوردند. توصیف شرایط زندگی یهودیان مهاجر در آمریکا، یکی از مسائلی است که باید در خاطرات یالوم به آن توجه کرد. امکان دارد عده ای تصور کنند با وجود آزار و اذیت یهودیان در اروپای جنگ جهانی دوم، مهاجرانی که خویش را به آمریکا می رساندند، دیگر به دروازه های امنیت و آرامش رسیده بوده اند اما خاطرات یالوم، چیزی جز این را می گویند؛ این که مردم آمریکا هم نسبت به یهودیان تبعیض قائل می شدند و خانواده های مهاجری چون خانواده او، ناچار بودند با برخی نابرابری ها بسازند. نمونه بارز این واقعیات را می توان در سهمیه ۵ درصدی یهودی ها برای مدرسه های پزشکی آمریکای آن روزگار مشاهده کرد. یالوم می نویسد: «دانشجویان یهودی در مدرسه های پزشکی فقط ۵ درصد سهمیه داشتند. دانشکده پزشکی جرج واشینگتن برای کلاس های خود ۱۰۰ دانشجو می پذیرفت و هرساله تنها ۵ یهودی را قبول می کرد.» در آن شرایط، پسران یهودی مهاجری که بعد از جنگ جهانی اول به آمریکا مهاجرت کردند، پزشکی را حرفه ای ایدئال می پنداشته اند و همان گونه که یالوم در خاطراتش تعریف می کند، یکی از جوک های معمول آن زمان این بوده که «مرد یهودی دو راه در زندگی پیش رو دارد: یا دکتر شود یا بازنده.»
در مجموع، یکی از مسائل مهم تاریخی در خاطرات اروین یالوم، مسئله هویت یهودی و چگونگی تطبیق یا عدم تطبیق آن با مفهوم شهروندیِ آمریکاست. پدرومادر یالوم به سبب این که یهودی بوده اند، دیگران (غیریهودیان) را به حلقه دوستان خود راه نمی داده و با غیریهودیان دوست نمی شده اند. خود یالوم درباره دوره تاریخ نوجوانی اش نوشته در دوره ای زندگی کرده که یهودیان هیچگاه دعوا نمی کردند و کسانی بودند که کتک می خوردند. با همین رویکرد (سازش و دعوا نکردن)، تبعیض نژادی و یهودستیزی در سهمینه بندی مدارس پزشکی آمریکا، یالوم را خشمگین نکرده و او تلاش کرده بدون پرداختن به حاشیه، درس خوانده و ترقی کند. با این وجود، به خطری که در جامعه آمریکا در کمین یهودیان بوده، هم اشاره دارد و می گوید: «خطر در کمین بود و هراس داستان های یهودیانی که در اروپا دستگیر می شدند و به قتل می رسیدند بر سر ما سایه افکنده بود. گریز تنها راهکاری بود که پدرم به من آموخت.»
در نتیجه همان رویکرد کتک خور بودن و فرار که پدر یالوم به او می آموزد، نویسنده رفتاری را در پیش می گیرد که خاطراتش را این گونه رقم می زنند: «من هیچ وقت خویش را در موقعیت یک کنشگر مخالف قرار ندادم و حتی از این بی عدالتی وسیع در نظام آموزشی به جوش و خروش نیافتادم. حالا که به آن زمان می نگرم، باور دارم که آن خونسردی و خشمگین نشدن دلیل ضعف عزت نفس من بوده _ من تسلیم جهان بینی ستمگران شده بودم.»
در مجموع، اگر بخواهیم باور مذهبی یا یهودی امروزِ اروین یالوم را با گذشته ای که مرور شد، خلاصه نماییم باید به این جمله او دقت کنیم که می گوید همسرش، مذهبی معتصبی نیست اما مخفیانه به مقدسات تمایل دارد و خودش هم یک شک گرای پایدار می باشد.
یکی از فرازهای کتاب هم که اشاره به یهودی و غیریهودی دارد، جایی است که یالوم مشغول روایت سفر دونفره خود و همسرش به یونان است و با لحن قصه گویش، ماجرای دیدار و سروکله زدن با «پیرمرد فرتوت یهودی» عتیقه فروش را تعریف می کند و جالب است که پیرمرد مذکور فردی حقه باز و جاعل است.
* ۳- گروه درمانی، آموزه ها و جملات قصار یالوم
اروین یالوم در کار روان درمانی، صداقت شخصی و شفافیت را بر هویت حرفه ای ترجیح می دهد و صداقت را در اولویت اول یک درمان گر قرار می دهد. در مقام یک روان درمان گر، برای رشد و بالندگی، یالوم مطالعه را به تنهایی کافی نمی داند بلکه قائل به رویکرد عملی و شرکت در تمرینات ژرف اندیشانه مهم می باشد که یکی از آنها گروه درمانی است. وی در سطور و صفحات کتاب خاطراتش، مطالب زیادی درباره گروه درمانی دارد اما از نظر او، گروه درمانی تنها گونه تمرین ژرف اندیشانه نیست. بنابراین هم در مقطعی از زندگی خود به هند سفر می کند تا در تمرین های تمرکزی راهبان معابد هندی شرکت داشته باشد و در همین سفر هم هست که یکی از جملاتی را که رویش تأثیر داشته اند، نقل می کند. این جمله توسط یک زن هندی (مسافری که همراه با وی در قطار به سمت معبد می رفته) در این سفر به یالوم گفته شده است: «خاطرات گذشته و آرزوهای آینده، تنها مولد تشویش و دلواپسی اند.»
«چیزی عمیقا در فرهنگ ژاپنی ریشه دوانده که در نقطه مقابل روان درمانی غربی قرار دارد، به خصوص روان درمانی گروهی: عموما شرم از برملا کردن خود یا فاش کردن رازهای خانوادگی.»خودِ یالوم در مقطعی از زندگی اش، به یک روان درمان گر به نام اولیو اسمیت رجوع می کند و او را گزینه مناسبی برای درمان روانی خود نمی یابد. نتیجه دیدار و برگزاری جلسه روان درمانی با این فرد، این می شود که یالوم در خاطراتش بنویسد: «بارها این افکار نامهربانانه به ذهن من خطور کرده بود که آنچه من از روانکاوی شخصی ام آموختم این است که چگونه روان درمانی نکنم.»
اما گروه درمانی یکی از حوزه هایی است که یالوم، تلاش زیادی برای بالندگی و بازکردن مسیرهای جدید در آن داشته است. شاید فیلم ها یا آثار نمایشی مختلفی مانند «دیوانه ای از قفس پرید»، «ژاکت» یا «مسافران» و... دیده باشیم که در آنها، تعدادی درمان جو دایره وار نشسته و یک روان درمان گر هم مشغول گفتگو با آنها و رهبری گروهشان است. یالوم بعد از کارِ درمانیِ بسیار با خانواده ها یا افراد، سرانجام رو به گروه درمانی می آورَد و در جایی از کتابش که به سفر یک هفته ای خود به توکیو اشاره دارد، نکته جالبی را درباره تقابل فرهنگ شرق و غرب در زمینه روان درمانی مطرح می کند: «چیزی عمیقا در فرهنگ ژاپنی ریشه دوانده که در نقطه مقابل روان درمانی غربی قرار دارد، به خصوص روان درمانی گروهی: عموما شرم از برملا کردن خود یا فاش کردن رازهای خانوادگی.»
یالوم درباره رهبری یک گروه، نظریات متفاوتی دارد و اعتقاد دارد در کار گروه درمانی رهبری موثر، مستلزم الگوسازی برای گروه با خودافشایی شخصی و مخاطره پذیری است. از نظر او، تا قبل از آن مقطعی که او منویات جدید خود درباره گروه درمانی را به کار بگیرد، از آن جاکه ابزار حرفه ای اصلی هر درمانگری، وجود خودش بوده، خودافشایی و افشای کمبودهای شخصی حس خطری مضاعف داشت؛ یعنی نه تنها احتمال داشت درباره شخصیت فرد قضاوت شود، بلکه درباره شایستگی حرفه ای او هم داوری می شد. اما درباره درمان جویانی که در گروه درمانی شرکت می کنند، یالوم خاطراتش را این گونه جمع بندی می کند «واضح بود که گروه درمانی به اعضای خود موقعیتی پرارزش اعطا می کرد تا آنان بتوانند راجع به خود اجتماعی شان بازخورد بدهند و بگیرند. به نظر می رسید گروه درمانی عرصه ای قوی و منحصر به فرد برای رشد بود که به اعضا اجازه می داد تا بخشی از خودِ میان فردی شان را کاوش و ابراز کنند و واکنش به رفتارهایشان را از گروه بشنوند.»
در زمینه مقایسه گروه های مختلف درمانی، یالوم گروه های کوچک را با بازخورد آنی اعضا، بهتر از گروه های دیگر می داند و می نویسد: «گروه های آموزشی کوچک، که اعضای آن به صورت آنی به یکدیگر بازخورد می دادند، از گروه های دیگر بسیاربسیار پویاتر و پرکشش ترند.» ظاهرا آوردن نظریات جدید و ساختارشکنانه توسط یالوم و روان شناسان مشابهش سبب واکنش هایی توسط روان پزشکان شده بوده، چون یالوم در جایی از کتاب خاطراتش، وقتی مشغول روایت درباره گروه درمانی و فواید آن است، می نویسد: «این عجیب نبود که روان درمانی به شدت سبب تهدید روانپزشکان شده بود، چون که آنان خویش را مالکان روان درمانی می دانستند و این روش رویارویی گروه درمانی را عملی ماجراجویانه و غیرمجاز و تجاوز به قلمرو خود می پنداشتند.» خود یالوم هم درباره ساختارشکنی اش نوشته از دنباله روی نکردن از هیچ یک از مدارس سنتی روان درمانی بسیار خشنود بوده و زمام خویش را رها کرده بوده تا رویکردهای جدیدی خلق کند.
توصیه ای که یالوم به دانشجوهای روان درمانی دارد، این است که «آنِ خود»، بهترین ابزار برای کارِ روان درمانی است و بهتر است تا جایی که می توانند، خودشان را بهتر بشناسند. وی همینطور اعتقاد دارد دانشجوهای روان درمانی نباید اجازه بدهند نقاط کور وجودی شان، سد راه قدرت درک و همدلی شان با بیمار و درمان جو بشوند. او می گوید درمان گر و درمان جو مانند دو همسفر هستند... یالوم یکی از نتیجه گیری های مهمش از تجربه گروه درمانی را تمرکز واحد بر مفاهیم «این جا» و «حالا» عنوان کرده است و می گوید این نتیجه گیری را با شدت تمام در کارهای درمانی اش به کار گرفته است. البته این توضیح را هم اضافه کرده که علاوه بر تمرکز بر این جا و حالا، باید استدلال و نقشه راهی هم در اختیار گروه درمان جویان قرار بگیرد. این روان شناس یک نتیجه گیری تجربی دیگر هم در زمینه گروه درمانی دارد و اعتقاد دارد مراجعانی که به شکلی موثر برای گروه درمانی آماده شان کرده باشند، مراحل گروه درمانی را به مراتب بهتر از کسانی طی می کنند که آماده شان نکرده باشند.
یکی دیگر از ساختارشکنی های یالوم و روان شناسان همفکرش این بوده که درمان گر، حین کار درمان، زیرنظر گرفته شود. او در اینباره می گوید خیلی از درمانگران کهنه کار از این که دیگران کار درمان شان را زیر نظر بگیرند، مضطرب می شوند و احساس تهوع می کنند، اما خودش حین درمان یک درمان جو با مشاهده شدن توسط دیگران مشکلی نداشته و ندارد.
روان شناسِ اگزیستانسیالیست آمریکایی، از خلال تجربیات زیسته و روانکاوانه اش، عمر آرامش را کوتاه می داند و یکی از حرف های مهمش درباره پیری این است که «به معنای رهاکردن کارها و چیزهای مختلف آن هم، یکی بعد از دیگری است.» سفارش ای که یالوم به دانشجوهای روان درمانی دارد، این است که «آنِ خود»، بهترین ابزار برای کارِ روان درمانی است و بهتر است تا جایی که می توانند، خودشان را بهتر بشناسند. وی همینطور اعتقاد دارد دانشجوهای روان درمانی نباید اجازه بدهند نقاط کور وجودی شان، سد راه قدرت درک و همدلی شان با بیمار و درمان جو بشوند. او می گوید درمان گر و درمان جو مانند دو همسفر هستند و عجیب نیست که درمان جو، در این سفر دونفره، دیدنی هایی را می بیند و می پروراند که درمان گر از دیدن همه آنها غافل شده است. درباره توجه به دونفره بودن یک جلسه روان درمانی، یالوم به نیروی تحول موجود در روان درمانی اشاره دارد و اعتقاد دارد این نیروی تحول، درون بینی خردورزانه، تحلیل معنای یا تخلیه روانی بیمار نیست بلکه باید ملاقاتی قابل اعتماد و کامل بین دو شخص باشد. چنین آموزه ای در تضاد با تصویر عمومی از روان درمانی است. یالوم هم، خود به زدودن تصاویر رایج اشاره غیرمستقیمی دارد و می گوید: «من نهایت تلاش ام را می کنم که به دانشجویان دقیقا خلاف آنچه خیلی از آنها در دوره های آموزشی رفتاری شناختی آموخته اند بیاموزم.»
یکی از موضوعاتی که یالوم در کتاب خاطراتش به آن پرداخته، گونه درمانی پیامکی است. یکی از نتیجه گیری هایش هم درباره این گونه روان درمانی، این است که خیلی از درمان جویان، به خاطر آن حالت گمنامی موجود در درمان پیامکی، احساس امنیت بیشتری نسبت به گفتگوی حضوری دارند. او می گوید هرچند درمان پیامکی، مظهر بی عاطفگی و نقطه مقابل رویکرد صمیمی و دمساز او با روان جو است، به نظر می آید گفتگو و درمان پیامکی، در آینده روان درمانی، نقش مهمی ایفا کند. او پیش از این که چنین نتیجه ای بگیرد، به این مسئله اشاره کرده که بازده روان درمانی ویدئویی با روان درمانی حضوری تفاوت زیادی ندارد.
از نظر اروین یالوم، بازآفرینیِ خود، به انسان احساس غرور می دهد، اما درعین حال حس بی پایه و بی ریشه بودن را هم در انسان بوجود می آورد. پیشتر به دغدغه فراموشی یالوم در پیری اشاره کردیم. او درباره بازآفرینی خود و مرور خاطرات در ذهن، می گوید «وقتی وقایع را با خواهر یا عموزاده هایم یا دوستانم تطبیق می دهم، از این که تا این اندازه اتفاقات را متفاوت با هم به خاطر می آوریم غافلگیر می شوم. و در کار روزمره ام، همچنان که به درمانجویانم کمک می کنم تا جوانی خویش را در ذهن بازسازی کنند، به شکلی فزاینده متقاعد می شوم که طبیعت واقعیت ها تا چه اندازه سیال و شکننده است.» به باور یالوم، خاطرات و احساسات، رابطه ای منحنی شکل دارند و عواطف بسیارِ زیاد یا بسیارِ کم، هر دو سبب کاهش حافظه می شوند. او با ذکر مثال هایی از شیوه روان درمانی اش، می گوید از این که چگونه اغلب بیماران یا درمانجویانش با مشاهده مراحل مختلف زندگی فرزاندانشان، خاطرات خویش را در همان دوره زندگی به یاد می آورند، تعجب می کند.
باور یالوم درباره رابطه های انسانی، این است که انسان رابطه را پیدا نمی کند، بلکه آنرا می سازد. وی همینطور می گوید «تاثیر ما بر دیگران، مانند ریزموج های درون برکه است که آن قدر حرکت می کنند تا از نگاه ما مخفی شوند اما همچنان تا سطح میلیاردم به حرکت خود ادامه می دهند.»
یکی دیگر از جملات قصار یالوم این است که رازها تصویری از پشت پرده وضعیت انسانی بدون حاشیه های اجتماعی، تظاهر، لاف و گزاف و نقش بازی کردن عرضه می دهند.
اروین یالوم در جشن امضای یکی از کتاب هایش
* ۴- در راه روانشناسی اگزیستانسیال
یالوم، پدیده میرایی را نقطه ورود خود به بینش اگزیستانسیالیستی می داند. درباره پیشینه حرکت این روانشناس هم به سمت اگزیستانسیالیسم، باید گفت با تشویق همسرش به مطالعه آثار کافکا و کامو رو آورده و سپس سارتر، مرلوپونتی و دیگر نویسندگان اگزیستانسیالیست را در دستور کارِ خواندن قرار داده است. او در این راه عاشق کافکا می شود و رمان «مسخ» را اثری حیرت آور می یابد. کتاب های «بیگانه» و «تهوع» از کامو و سارتر هم به قول خودش، تکانش می دهند. از دید یالوم نکته مهم در کار نویسندگان یاد شده، این بوده که با استفاده از داستان سرایی، نقب عمیقی به مسئله موجودیت زده بودند؛ طوری که مطبوعات روان پزشکی هم توانایی انجامش را نداشته اند. در ادامه همین مسیر، کتاب «اگزیستانس» نوشته رو مِی، روانشناس آمریکایی به دست یالوم می رسد که زندگی اش را متحول می کند. رو می در کتاب مذکور، پایه های تفکر اگزیستانسیال را ترسیم کرده و یالوم با مطالعه این کتاب، با کی یر کگور، نیچه و دیگر متفکران اگزیستانسیالیسم، بیشتر با این مکتب فکری آشنا می شود.
اما قبل از خواندن آثار و اندیشه های اگزیستانسیالیستی، مقطع مهم زندگی یالوم، احساس نیازش به فلسفه است. یعنی زمانی که به قول خودش بعد از خواندن آثار ادبی که به آنها اشاره کردیم، و بعد از خواندن کتاب «اگزیستانس» متوجه می شود که وقت تحصیل فلسفه فرا رسیده است. او درباره آن بازه زمانی نوشته است: «نمی دانستم چگونه قادر خواهم بود این دانش را وارد حوزه روان درمانی کنم، اما در سطحی عمیق تر آگاه بودم که مسیر کاری ام در زندگی ام را پیدا کرده ام.»
روانشناس، داستان نویس می شود
یالوم در اندیشه های درونی خود، گاهی به این فکر کرده که نویسندگی اش، تلاشی است تا گذر زمان و اجتناب ناپذیری مسئله مرگ را از خود دفع کند. او که از نوشتن مقاله های پژوهشی و کتاب دانشگاهی در زمینه روانشناسی به نویسندگی برای عموم متمایل شده بوده، در ۵۶ سالگی تصمیم به انجام یک تحول اساسی در زندگی اش می گیرد. این تحول هم، در اولویت قراردادن داستان نسبت به مسائل نظریه و نظری است. خودش درباره این مقطع مهمِ زندگی اش نوشته است: «احساس کردم زمان آن رسیده که این قصه گوی درون را رها سازم.» در نتیجه آغاز به استفاده از سخنان مراجعانش برای نوشتن داستان های روانشناسی می کند. این تصمیم و اتفاق مربوط به پاییز سال ۱۹۸۷ است؛ زمانی که همه فرزندانش اصطلاحا بزرگ شده و خانه را ترک کرده بودند.
یالوم، در حالیکه نیتّ اش، افزایش آگاهی درمان گران در زمینه مسائل وجودی در زندگی درمانجویان شان بوده، به یک مسئله مهم در زمینه باورهای اگزیستانسیالیستی اش اشاره می کند؛ باور به خدا. وی در خاطراتش درباره برهه شروع تفکرات اگزیستانسیالیستی اش، نوشته است: «باور این که خداوند به منظور زندگی ما هدفی تعیین کرده، بسیار اطمینان بخش است.»همان طور که می دانیم مسئله آزادی، نگرانی اصلی و محوری خیلی از متفکران اگزیستانسیال مانند سارتر و کامو است. همان آزادی ای که انسانِ قرار گرفته در زندگی باید جهت استفاده از آنها دست به انتخاب بزند. یالوم هم اعتقاد دارد چنین آزادی هایی مولد اضطراب های بسیار هستند. مقصودش هم از این آزادی، همان گونه اگزیستانسیالیستی آزادی است که پیرو آن، همه آدم ها در دنیایی بدون طرح ذاتی (و نقشه قبلی) زندگی می کنند و باید نویسنده زندگی، انتخاب ها و اعمال خود باشند. بدین سان یالوم، در حالیکه نیتّ اش، افزایش آگاهی درمان گران در زمینه مسائل وجودی در زندگی درمانجویان شان بوده، به یک مسئله مهم در زمینه باورهای اگزیستانسیالیستی اش اشاره می کند؛ باور به خدا. وی در خاطراتش درباره برهه شروع تفکرات اگزیستانسیالیستی اش، نوشته است: «باور این که خداوند به منظور زندگی ما هدفی تعیین کرده، بسیار اطمینان بخش است.»
«وقتی نیچه گریست» یکی از آثار مشهور اروین یالوم است. این رمان درباره مواجهه خیالی و روان درمانی نیچه نزد استاد فروید است. یالوم نیچه را این گونه تعریف می کند: «مردی برجسته اما بسیار منزوی و مأیوس و به شدت نیازمند کمک». همین نیازمندی نیچه به کمک و روان درمانی سبب می شود یالوم به نوشتن این رمان بپردازد و خلاصه طرحِ آن هم، این گونه است که نیچه برای درمان مسائل روانی اش نزد دکتر بروئر یعنی همان راهنما و معلم زیگموند فروید می رود تا حرف هایش را برای او بزند. در نتیجه، یالوم دست به خلق گفتگوهای خیالی نیچه و روان شناس اش می زند و بعد از چاپ کتاب هم، متوجه می شود در عالم واقعیت، الیزابت خواهر نیچه مانع دیدار برادرش با دکتر بروئر شده است. یالوم می گوید نیچه خواهر خویش را «غاز یهودی ستیز» می خوانده و بروئر هم یک یهودی بوده است. ازاین رو نظر نگارنده این مطلب این است که انتخاب دکتر بروئر برای داستان یالوم، شاید ناشی از انتخاب یالوم در ضمیر ناخودآگاهش، به خاطر یهودی بودن این روانشناس بوده باشد. حالا که صحبت از ضمیر ناخودآگاه شد، بد نیست به یکی از اشارات یالوم در خاطراتش درباره نوشتن «وقتی نیچه گریست» بپردازیم. او سال ها قبل از نوشتن این رمان، در شهر وین حضور داشته و در پیاده روهایش قدم زده است. در اینباره در خاطراتش نوشته است: «مشاهده خانه فروید و قدم زدن در خیابان های شهر وین سی سال بعد، زمانی که رمان وقتی نیچه گریست را می نوشتم، به کار آمد.» او درباره فروید تذکری همیشگی به دانشجویان و شاگردانش داشته در خصوص این که، فروید تنها خالق روانکاوی (که فقط یک درصد از انواع درمان های امروزه را در بر می گیرد) نیست، بلکه مخترع حوزه روان درمانی است.
به جز ضمیر ناخودآگاه، صحبت یهودی بودن شد. بد نیست در این فراز از مطلب، به یک روانشناس مهم یهودی دیگر هم اشاره نماییم که در بخش هایی از خاطرات اروین یالوم حضور دارد؛ ویکتور فرانکل روانپزشک اتریشی و مبدع معنادرمانی که با اثر مشهورش «انسان در جستجوی معنا» در ایران و جهان شناخته می شود. یکی از جملات مهم یالوم با اشاره به آشنایی و دیدارهایش با فرانکل، این چنین است: «افسوس که احتیاج به تحسین و تمجید گاهی حتی والاترین ما انسان ها را هم کور می کند.» درکل، آشنایی یالوم با فرانکل، آموزنده بوده اما شیرین نبوده است.
ترس از مرگ و معنای زندگی
مرگ یکی از اصلی ترین مسائل و دغدغه های اگزیستانسیالیست هایی مثل اروین یالوم است. او اعتقاد دارد مرگ در پس شکایات خیلی از درمان جویان مضطرب قرار دارد و از آن جایی که مرگ، مثل یک خارش، همیشه در حال خاریدن است، کمک به درمان جویان برای نگاهشان به این مسئله، فواید زیادی برایشان دارد. نکته جالب در کتاب خاطرات اروین یالوم، این است که در مقام یک روانشناش اگزیستانسیالیست که به دنبال کمک به درمان جویان است، در سال های پایانی عمر و البته پیشتر در بین سالی اش، خودش هم با ترس از مرگ روبرو شده و اصطلاحا خیاط هم داخل کوزه افتاده است.
جایی از کتاب هست که یالوم درباره اتفاقاتِ آخر سال ۲۰۱۵ می نویسد؛ مقطعی که بعد از مرگ خواهر و ۳ دوست صمیمی خود، به شدت بیمار می شود و احساس می کند شاید در حال مرگ باشد. فکری که یالوم در آن برهه تلاش داشته با آن، خویش را تسکین بدهد، این بوده: «هرچه حس زندگی نکردن بیشتر باشد، وحشت مرگ هم بیشتر است.»ترس از مرگ و پایانی که ویژه اندیشه اگزیستانسیالیستی است، از ابتدا تا آخر در کتاب خاطرات یالوم وجود دارد؛ مثلا در صفحه ۳۱ ابتدای فصل چهارم یعنی «چرخش معکوس» می گوید: «مطمئنا من هم به پایان نزدیک می شوم، من هم احساس می کنم بیشتر و بیشتر چرخشی معکوس به سمت آغاز دارم.» یا ضمن تکرار این مسئله که «گذشته او را به خود فرا می خواند»، چندین مرتبه می گوید در دهه هشتم زندگی اش، هرچه پیرتر می شود، تصاویر بیشتری از کودکی اش به ذهنش سرازیر می شوند. یکی از حرف های مهم یالوم درباره عمر، پیری و مرگ، این است که بازبینی زندگی اش در میانه دهه هشتم زندگی اش، ترسناک و گاهی همراه با تنهایی است. چون در این سن وسال دیگر نمی گردد به حافظه اطمینان کرد و تعداد اندکی از شاهدان دوران کودکی اش هم زنده هستند. او می نویسد: «خواهرم که هفت سال از من بزرگتر بود به تازگی فوت کرد و اغلب دوست و آشنایانم از این دنیا رخت بربسته اند.» جایی از کتاب هست که یالوم درباره اتفاقاتِ آخر سال ۲۰۱۵ می نویسد؛ مقطعی که بعد از مرگ خواهر و ۳ دوست صمیمی خود، به شدت بیمار می شود و احساس می کند شاید در حال مرگ باشد. فکری که یالوم در آن برهه تلاش داشته با آن، خویش را تسکین بدهد، این بوده: «هرچه حس زندگی نکردن بیشتر باشد، وحشت مرگ هم بیشتر است.»
بنابراین یک متفکر اگزیستانسیالیست مانند یالوم هم احتیاج به زندگیِ همیشگی و اصطلاحا جاویدان را درک می کند اما شاید در جستجو یا مصداق آن، گرفتار اشتباه شود. او می گوید احساس می کند، زمانی که جان خویش را از دست می دهیم، همه خاطرات ارزشمند، لذت بخش و منحصربه فرد هم همراهمان ناپدید می شود. بهرحال همان گونه که خواهیم دید، یالوم هم مانند متفکرانی که آثارشان را خوانده، در جستجوی معناست و نزد متفکران اگزیستانسیالیست، این جستجو را در دنیایی بی معنا یافته است.
یالوم اعتقاد دارد اغلب کابوس های انسان، انباشته ای از اضطراب مرگ اند که از حصار خود فرار کرده اند. در همین حال می گوید خیره شدن مستقیم به مرگ می تواند نتایج خوبی داشته باشد و یکی از این نتایج که وی در کتاب خاطراتش با اشاره به کتاب «خیره به خورشید» به آن اشاره می کند، این است که مرگ تجربه ای است که به ما می آموزد چگونه تمام و کمال زندگی نماییم.
این روان شناس سرشناس آمریکایی در ادامه مسیری که از پزشکی به ادبیات و از ادبیات به فلسفه داشته، سراغ فلاسفه ای چون هوسرل و هایدگر می رود. خودش هم درباره دورشدن از علوم پزشکی و نزدیک تر شدن به علوم انسانی نوشته: «من نیچه، سارتر، کامو، شوپنهاور، اپیکور و لوکرتیوس را در آغوش گرفتم و از کنار کانت، لایب نیتس، هوسرل و کی یر کگور گذشتم، چونکه در نظریاتشان کاربرد بالینی نیافتم.» وی در ادامه مسیر فلسفه ورزی خود، سراغ رمان نویسان و فیلسوفانی می رود که در آثارشان به مشکلاتی پرداخته اند که مراجعان او با آنها دست و پنجه نرم می کردند. در این حوزه می توانیم به این بخش از خاطرات یالوم اشاره کنیم: «کتاب خواندن من به شدت به سمت ادبیات و فلسفه متفکران اگزیستانسیال تغییر جهت داده بود، نویسندگانی مانند داستایوفسکی، تولستوی، بکت، کوندرا، هسه، موتیس و هامسون که عموما با مسائلی مانند طبقه اجتماعی، عاشق پیشگی، موضوعات جنسی، اسرار و انتقام سر و کار نداشتند. موضوعات آنان بسیار عمیق تر بود، آنان پارامترهای وجود را لمس می کردند. آنان در جستجوی معنا در دنیایی بی معنا دست وپا می زدند و آشکارا با مرگ اجتناب ناپذیر و شکاف ناپوشیدنی انزوا رویارویی می کردند. من حس سرگردانی آنان را در این فناپذیری لمس می کردم.»
اشتباهی که یالوم در این نتیجه گیری مرتکب می شود، تمرکز بر فناپذیری است. چون اگر انسان را موجودی فناناپذیر تلقی نماییم که بعد از مرگ هم به زندگی ادامه می دهد، ظاهرا همه مشکلات و گره های ذهنی این روانشناس، قابل حل و گشوده شدن هستند. بهرحال یکی از مسائل مهم و قابل توجه درباره کارِ یالوم با بیماران سرطانی درآستانه مرگ، این بوده که ترس و کابوس خود او از مرگ را هم بیدار کرده است. مرگ در مقطعی از زندگی اروین یالوم، به شدت ترسناک و کابوس وار بوده است. درباره این برهه، او به بیدارشدن هایش از خواب با فکر مرگ اشاره کرده است؛ این که فکر مرگ اغلب در ذهنِ در حال بیدارشدنش شناور بوده و در خواب هایش او را به وحشت می انداخته است. در نهایت هم به این نتیجه می رسد که در رویکرد اگزیستانسیالیستیِ روان درمانی، تمرکز اصلی باید بر مقابله با مرگ باشد. بدین سان یالوم به این نتیجه می رسد که با عنایت به این واقعیت که مرگ امکان دارد ما را نابود کند، فکرکردن درباره اش می تواند نجات مان دهد. او کار درمان را با تعدادی از بیماران در حال مرگ، دنبال کرده و درباره آن مقطع از زندگی اش می گوید کار با این بیماران، به تدریج او را به رویارویی با مراجعان سالم سوق داد تا با تمرکز بر امر فناپذیری آنان، به کمک شان بشتابد تا روش زندگی خویش را تغییر بدهند. اشتباهی که یالوم در این نتیجه گیری مرتکب می شود، تمرکز بر فناپذیری است. چون اگر انسان را موجودی فناناپذیر تلقی نماییم که بعد از مرگ هم به زندگی ادامه می دهد، ظاهرا همه مشکلات و گره های ذهنی این روانشناس، قابل حل و گشوده شدن هستند. بهرحال یکی از مسائل مهم و قابل توجه درباره کارِ یالوم با بیماران سرطانی درآستانه مرگ، این بوده که ترس و کابوس خود او از مرگ را هم بیدار کرده است.
یکی از اندیشه های اگزیستانسیالیستی یالوم هم درباره حسِ بودن، مربوط به پدیده شهرت است. او در اینباره می گوید «با وجود تلاش بسیارم از بری نگاه داشتن خود از علائم شهرت و آوازه، بی گمان این نشانه ها به حسِ بودن من افزوده اند.»
با رسیدن به این جای مطلب، شاید مخاطب بپرسد پس اروین یالومِ روان شناسِ اگزیستانسیالیستِ شک گرا، معنای زندگی خویش را در چه عاملی می بیند؟ پاسخ این سوال را می توان در فراز دیگری از کتاب که البته درباره مرگ نیست، پیدا کرد. یالوم در فراز یاد شده نوشته است: «به ندرت می شنوم که درمانگری شکایت کند زندگی اش بی معناست. زندگی ما صرف خدمت به دیگران می شود و ما نگاهمان را به احتیاجات دیگران می دوزیم.» ازاین رو اگر دنبال پاسخی صریح باشیم، به احتمال زیاد، او معنای زندگی خویش را در کمک و خدمت به درمان جویان، جستجو کرده و می کند.
یالوم و خانواده اش در سال های دور
* ۵- درباره شوپنهاور و «درمان شوپنهاور»
یالوم رمان مشهوری به نام «درمان شوپنهاور» دارد که مانند دیگر آثار موفق او تلفیق فلسفه، روانشناسی و ادبیات است و همان گونه که از نامش مشخص است، محور موضوعی آن، آرتور شوپنهاور فیلسوف شکاک (از نظر شک گرا بودن با یالوم شباهت دارد) و بدبین آلمانی است. بهانه اصلی خلق این کتاب، این بوده که یالوم، با مطالعه شوپنهاور و آشنایی با او، این فیلسوف را مثل نیچه (شاگرد معنوی شوپنهاور) مردی به شدت نیازمند روان درمانی یافته و جلسات خیالی روان درمانی اش را در چارچوب این کتاب نوشته است.
رمان یاد شده را می توان حاصل دلسوزی اروین یالوم برای شوپنهاور دانست. چون از نظر یالوم، شوپنهاور همیشه در رنج و عذاب بوده و نیروی پیشران در خلق نوشته هایش هم همان بدبینی، انسان گریزی سرسختانه و مغبونیتش از زندگی بوده است. او شوپنهاور را بعنوان سلف فروید در زمینه نظریه تأثیر غریزه جنسی در ضمیرناخودآگاه معرفی می کند و این حرف خویش را در دهان فیلیپ، یکی از شخصیت های رمان «درمان شوپنهاور» گذاشته که «بدون شوپنهاور، فرویدی هم وجود نمی داشت.» رمان یاد شده را می توان حاصل دلسوزی اروین یالوم برای شوپنهاور دانست. چون از نظر یالوم، شوپنهاور همیشه در رنج و عذاب بوده و نیروی پیشران در خلق نوشته هایش هم همان بدبینی، انسان گریزی سرسختانه و مغبونیتش از زندگی بوده است. خود یالوم هم می گوید نخستین بار که با شوپنهاور و نظریاتش روبرو شده، از میزان بدبینی و یاس و ناامیدی موجود در نوشته های وی حیرت کرده است. یالوم می گوید علاوه بر بدبینی مفرط، تمایل جنسی شدید شوپنهاور برایش عذاب آور بوده و ناتوانی اش در برقراری رابطه غیرجنسی با دیگران، دلیل بداخلاقی شدیدش بوده است. بنابراین، فقط در سال های کودکیِ قبل از بلوغ و پیریِ منتهی به پایان عمرْ بوده که شادی را (به خاطر کم شدن میل جنسی) تجربه کرده است.
شکل گیری طرح رمان «درمان شوپنهاور» در ذهن یالوم، همان مقطعی است که شوپنهاور و گروه درمانی در ذهن او به هم می رسند و یالوم از این رهگذر، یک نتیجه گیری جانبدارانه به نفع گروه درمانی می کند: «به پیامی که من در حوزه کاری خودم می فرستم فکر کنید: اگر گروه درمانی بتواند به آرتور شوپنهاور، بدبین اعظم و مردم گریزترین در خلال قرن ها، کمک نماید، پس گروه درمانی می تواند به هرکسی کمک کند!»
در فراز پایانی مطلب، حالا که از برداشت های اروین یالوم درباره شوپنهاور گفتیم، بد نیست به یکی دیگر از برداشت های وی درباره یک چهره حوزه کتاب و فرهنگ بپردازیم. او درباره ارنست همینگوی هم تاملات جالبی دارد که خلاصه و چکیده شان را می شود در این جملات بیان کرد؛ وی در صحبت از همینگوی، از حس بی کفایتی خفته در پس ظاهر پرطمطراق می گوید و اعتقاد دارد هرچند همینگوی، سرسخت شده و بی رحمانه خویش را به سمت چالش های سخت مردانه ای مثل بوکس، ماهیگیری در دریا و شکار می برده، در نامه هایش به ژنرال لنهام، کودکی صدمه پذیر بوده است.
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب